اداره کل دامپزشکی استان همدان

تاریخچه ایجاد تشکیلات دامپزشکی در کشور

روند تحولات در قوانین و تشکیلات دامپزشکی: بررسی ایجاد تشکیلات دامپزشکی تعداد قابل ملاحظه‌ای از کشورهای جهان نشان می‌دهد که برقراری تشکیلات نوین دامپزشکی در اغلب آن‌ها به واسطۀ بروز همه‌گیری‌های طاعون گاوی بوده است. به عنوان نمونه، ادارۀ دامپزشکی در فرانسه در سال 1815 به واسطۀ طاعون گاوی ایجاد شد. همچنین در سوئد نیز پس از بروز طاعون گاوی ادارۀ دامپزشکی در سال 1824 تاسیس شد. در انگلستان نیز همین بیماری باعث شد که در سال 1878 ادارۀ دامپزشکی ایجاد شود. دلیل ایجاد ادارۀ دامپزشکی در ژاپن هم در سال 1896 طاعون گاوی بوده است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بروز طاعون گاوی موجب ایجاد تشکیلات آموزشی و اجرائی دامپزشکی نوین در آن دوران شده است.

 در جریان جنگ جهانی اول در سال 1295ش/ 1916 م، طاعون گاوی به ایران سرایت کرد و نواحی شمالی و مرکزی کشور را فرا گرفت وخسارت‌های فراوانی به کشور وارد کرد. در اواخر سال 1302 و اوایل 1303 نیز همه‌گیری طاعون گاوی در اردبیل و همدان ظاهر شد و سرانجام به تهران رسید و چون به غیر از انستیتو پاستور تشکیلات منسجم پزشکی و دامپزشکی در کشور وجود نداشت، ناچار به این موسسه مراجعه و پس از بررسی بیماری، طاعون گاوی تشخیص داده شد. در اواسط سال 1303 در وزارت فوائد عامه ادارۀ کوچکی به نام فلاحت وجود داشت و معاون وزارت‌خانه آقای قلی‌خان بیات مبارزه با طاعون گاوی را سر لوحۀ اقدامات خود قرار داد.

در این زمان یادداشت کمیتۀ بهداشت مجمع دولت‌های متفقه به ایران واصل که در آن ذکر شده بود برای مبارزه با بیماری‌های دامی هر یک از دولت‌های عضو باید ادارۀ مخصوص دامپزشکی داشته باشند. از یک طرف گسترش طاعون گاوی و از طرف دیگر این تذکر سبب شد تا قانون تشکیل ادارۀ دفع آفات حیوانی در دی ماه سال 1303 به تصویب مجلس شورای ملی برسد. در نتیجه، نخستین ادارۀ دامپزشکی نوین ایران به نام «دایرۀ دفع آفات حیوانی» در سال 1303 تحت نظارت انستیتو پاستور تهران تشکیل شد وکفالت آن به مرحوم عبدالله حامدی داده شد که در آن زمان دانشجوی پزشکی بود. این اداره ابتدا در باغ شاه و سپس در حصارک مستقر شد. قانون دفع آفات حیوانی و سرم‌سازی اولین قانون مربوط به دامپزشکی ایران، قانون تشکیل ادارۀ دفع آفات حیوانی است که در جلسۀ مورخ 25 دی ماه 1303 شمسی به تصویب رسید.

مجلس شورای ملی به دولت اجازه می‌دهد که شعبۀ مخصوصی به نام دفع آفات حیوانی و سرم‌سازی تحت نظارت پاستور تاسیس کند.

شعبه دفع آفات حیوانی با 22 نفر پرسنل شروع به فعالیت کرد که از این تعداد 14 نفرکادر فنی و 8 نفر به عنوان خدماتی و راننده بودند. در بهمن ماه سال 1303 بودجه‌ای به مبلغ 30 هزار تومان جهت تاسیس موسسۀ دفع آفات حیوانی به تصویب مجلس رسید و در اوایل 1304 این مبلغ دریافت شد. ولی به علت عدم کفایت علاوه بر مبلغ قبلی مبلغ 20 هزار تومان دیگر نیز تخصیص داده شد. مسئولیت ادارۀه دفع آفات حیوانی بر عهدۀ دکتر عبدالله حامدی گذاشته شد و ایشان از مبلغ‌های اضافی 15 هزار تومان صرف خرید ساختمان و بنای موسسه و تمرکز آن در حصارک، 13 هزار تومان برای خرید لوازم مورد نیاز آزمایشگاه و مقداری نیز برای تشکیلات در گیلان و مازندران مصرف هزینه کرد. همچنین مبلغ 7 هزار تومان نیز صرف خرید سرم از هندوستان شد و هم‌زمان برای تولید واکسن در ایران اقداماتی آغاز شد. با توجه به این که بودجۀ مصوب موسسه دفع آفات حیوانی برای مبارزه با طاعون گاوی و همچنین سیاه زخم کافی نبود، بنابر پیشنهاد شمارۀ 4315 وزارت فلاحت، هیئت وزیران در جلسه 29 مرداد 1304 دریافت بهای واکسن یا سرم را از متقاضیان مجاز شمرد. از اوایل 1305 موسسۀ پاستور و دفع آفات حیوانی هر دو با هم در وزارت فوائد عامه قرار گرفتند و در دی ماه همان سال بنابر تصویب هیئت وزیران، موسسۀ پاستور رسماً به وزارت فلاحت منتقل شد. دکتر بهرامی به عنوان کفیل موسسۀ پاستور و دفع آفات حیوانی انتخاب شد و دکتر حامدی هم‌چنان به عنوان متصدی دفع آفات حیوانی باقی ماند و بودجۀ موسسه به مبلغ 80 هزار تومان پیشنهاد شد. شرح حال وظایف موسسه دفع آفات حیوانی به این شرح بود:

1- جلوگیری از امراض حیوانات که به وسیلۀ علمی در تمام دنیا معمول است

2- تهیۀ واکسن و سرم برای تمام امراض که سرم و واکسن آن‌ها کشف شده است

3- مطالعۀ امراض نباتی و شناختن حشرات مفید و مضر و به دست آوردن طریقۀ علمی و عملی برای برانداختن حشرات موذی از قبیل ملخ، سن و غیره

4- سعی در ازدیاد حیوانات اهلی و نباتات مفید از روی قواعد علمی

5- بسط و توسعۀ شعبات موسسه در تمام ایالات و ولایات و توسعۀ عملیات خود در تمام مملکت

6- بعد از دکتر حامدی، دکتر مرتضی گل‌سرخی کفالت موسسه را تا سال 1307 به عهده گرفت

در اواخر بهار در سال 1309 وزارت اقتصاد ملی جایگزین وزارت فوائد عامه و فلاحت شد. در این سال سرلشکر شیبانی به وزارت فلاحت و قواعد عامه منصوب شد و موسسه و شعبات آن را تعطیل کرد (اگرچه علت این تعطیلی به وضوح مشخص نیست، لیکن به احتمال قوی پس از فروکش کردن طاعون گاوی، ایشان نیاز ظاهری برای وجود موسسه احساس نکرده بود).

در ادامه وزارت اقتصاد ملی جایگزین وزارت فوائد عامه و فلاحت شد. در این زمان نظریۀ سابق سرلشگر شیبانی برای استخدام یک نفر کارشناس خارجی مبارزه با بیماری‌های واگیر دام عملی شد و دکتر لوئی دلپی، دامپزشک فرانسوی متخصص میکروب‌شناسی و بیماری‌های واگیردار را استخدام کرد. دلپی در اسفند 1309 مطابق با ماه مارس 1931 وارد تهران شد و مامور ایجاد به هنگام سرم و واکسن‌سازی و تشکیل ادارۀ دفع آفات حیوانی (دامپزشکی) شد. او ضمن تجدید بنای حصارک و احداث آزمایشگاه واکسن‌سازی کلاسی در حصارک تشکیل داد و چند نفر از کارمندان قدیمی و جدیدی را برای انجام امور پزشکی تربیت کرد. بدین ترتیب ادارۀ دفع آفات حیوانی یا ادارۀ دامپزشکی مجدداً در سال 1311 مشغول فعالیت شد. تا این که برای تسریع در انجام امور مبارزه با بیماری‌های دامی و ضمانت‌های اجرایی برای انجام آن در 25 شهریور 1314 قانون تفتیش صحی حیوانات مشتمل بر 9 ماده به شرح ذیل به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

به موجب مادۀ ششم قانونی که در جلسه 23 بهمن ماه سال 1305 مجلس شورای ملی به تصویب رسیده بود، به وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه اجازه داه شده بود تا برای جلوگیری از امراض ساریه حیوانات و ضد عفونی کردن پشم و پوست و غیره نظام‌نامه تهیه و پس از تصویب هیئت وزراء به موقع اجرا گذاشته شود.

تا سال 1314 به موجب نظام‌نامه‌های وضع شده موسسۀ دفع آفات حیوانی اقدام کرد و چون لازم بود قانونی برای تفتیش صحی حیوانات برقرار شود، لذا در جلسۀ 25 شهریور سال 1314 قانونی مشتمل بر 9 ماده از مجلس شورای ملی به شرح زیر تصویب شد:

مادۀ اول: صاحبان، مباشرین و مستحفظین اغنام و احشام موظف هستند به محض بروز مرض مسری بین حیوانات خود مراتب را فوراً به مامورین تفتیش صحی حیوانی محل خود و اگر نباشند به حکومت، نظمیه یا امنیۀ همان محل اطلاع دهند.

تبصره - صورت امراض مسری و علامات حیوانی آن از طرف ادارۀ کل فلاحت به وسیلۀ اعلان به اطلاع عامه خواهد رسید.

مادۀ دوم: کلیۀ مستخدمین دولت به محض اطلاع از وجود یا بروز مسری حیوانی مکلف هستند فوراً به نزدیک‌ترین مامور تفتیش صحی حیوانی مراتب را اطلاع دهند.

مادۀ سوم: هر حیوانی که مبتلا یا مظنون به ابتلای یکی از امراض مسری باشند، باید بدون تاخیر از سایر حیوانات جدا و در محل مجزا نگهداری شوند. ذبح و باز کردن جسد، حمل و نقل، فروش و استعمال گوشت، پوست، روده و پشم حیوان مبتلای به امراض ممنوع است.

مادۀ چهارم: در موقع بروز مسری حیوانی رئیس تفتیش صحی موظف است حیواناتی که مستعد قبول مرض هستند را جهت کشتن و دفن کردن حیوانات مریض، ضد عفونی کردن طویله‌ها، اصطبل‌ها وکلیۀ اشیائی که ممکن است موجب انتقال مرض شوند، اقدام کند.

مادۀ پنجم: تهیه دارو و مایه‌هایی که تلقیح آن اجباری است، مخارج ضدعفونی کردن آن‌ها رایگان بر عهدۀ اداره کل فلاحت است.

مادۀ ششم: مستخدمین تفتیش صحی حیوانی حداقل هر سه ماه یک مرتبه حیوانات مربوط به طویله‌ها، اماکن مخصوصه تربیت حیوانات و کارخانه‌های مخصوص تهیۀ محصولات حیوانی را معاینه کنند.

مادۀ هفتم: 1- به گوشت حیواناتی که در مسلخ سالم تشخیص داده شوند، مهر مخصوص زده می‌شود. مفتش صحی هر مسلخ موظف است تا گوشت‌های غیرسالم را معدوم یا به صورتی در آورد که استفاده از آن برای مصرف ارتزاقی مقدور نباشد.

2- ادارۀ تفتیش صحی محصولات حیوانی موظف است تا موسسات وکارخانجاتی را که به تهیۀ مصنوعات و محصولات حیوانی اشتغال دارند را همیشه تحت تفتیش صحی قرار دهند.

3- موسسات مذکوره در فوق موظف هستند تا محصولات خود را طبقه‌بندی صحیح کنند، به طوری که ادارۀ کل فلاحت دستور دهد برای صادرات باربندی کنند. همچنین روی لفاف هر بسته از محصولات مزبور توسط مامورین صحی حیوانی نمره‌گذاری و ممهور خواهد شد.

4- ادارۀ کل فلاحت باید برای هر عدل محصولی که به ترتیب فوق نمره‌گذاری و مهر شده باشد، تصدیق‌نامه صحی مطابق نمونه که به موجب نظام‌نامه معین می‌شود، صادر کند.

مادۀ هشتم: متخلفین از مقررات این قانون محکوم به حبس از یک تا هشت روز یا جزایی نقدی از 10 تا 15 ریال خواهند شد.

تبصره – متخلفین از مادۀ یک این قانون در حکم متخلفین از دستورات صحی محسوب و به مجازات خلافی محکوم خواهند شد.

مادۀ نهم: تاریخ اجرای این قانون را در هر یک از ایالات ادارۀ کل فلاحت تعیین و اعلان خواهد کرد. این قانون که مشتمل بر نه ماده است، درجلسۀ 25 شهریور ماه سال 1314 شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

در سال 1314 دکتر حامدی به ریاست کل تشکیلات بیطاری ایران منصوب شد و مدرسۀ عالی بیطاری، موسسۀ حصارک و دام‌پروری حیدرآباد و کشتارگاه نیز تحت نظر این تشکیلات قرار گرفت. در سال 1316 دکتر حامدی با حفظ سمت به ریاست دانشکده دامپزشکی انتخاب شد. دکتر حامدی مراکز دامپزشکی را در استان‌های مختلف کشور گسترش داد. لازم به توضیح است در سال 1311 مدرسۀ عالی بیطاری جهت تربیت پرسنل متخصص مورد نیاز دامپزشکی تحت نظر تشکیلات وزارت جنگ تاسیس شد و در سال 1314 به کرج منتقل و از نظارت ارتش خارج شد و همراه با دانشکده کشاورزی تحت نظر ادارۀ کل فلاحت قرارگرفت و به نحوی که در فوق اشاره شد به تشکیلات دامپزشکی ملحق شد. همچنین فرهنگستان ایران در سال 1316، لغت دامپزشکی را به جای بیطاری و دانشکده را به جای مدرسۀ عالی وضع کرد. نامۀ دامپزشکی که بعداً نامه و سپس مجلۀ دانشکده دامپزشکی نامیده شد، در سال 1316 به مدیریت دکتر حامدی منتشر شد که تا به امروز فعالیت دارد.

در سال 1318 به موجب بخش‌نامۀ وزارتی شمارۀ 43497 مورخۀ 28/12/1318 دامپزشکی شهرستان‌ها ضمیمۀ ادارات کشاورزی شد. این بخش‌نامۀ اداری کشمکش و سر و صدای زیادی ایجاد و با مخالفت دامپزشکی کل و ادارات دامپزشکی شهرستان‌ها مواجه شد و باعث شد که در بخش‌نامۀ شمارۀ 1245 مورخۀ 12/1/1319 توضیح داده شود که منظور از بخش‌نامۀ مذکور تمرکز کارها بوده است نه تنزل موقعیت و مقام دامپزشکی. دکتر حامدی در سال 1319 با حفظ سمت‌های قبلی به ریاست دفع آفات نباتی نیز منصوب شد. او در 25 مهر ماه سال 1320 با حفظ مقام ریاست دانشکده دامپزشکی به مقام مدیر عامل فنی وزارت کشاورزی انتخاب شد. در این زمان کشاورزی و دامپزشکی یک جا تحت نظارت عالیه قرار گرفت و ادارات کشاورزی و دامپزشکی توام شد و استان‌ها و شهرستان‌ها از نظر فنی تحت نظر او قرار گرفتند. دکتر حامدی در طی سال‌ها کوشید دامپزشکی را به صورت اولیه برگرداند و در ضمن سلسله بخش‌نامه‌های استقلال کامل دامپزشکی را تامین ‌کند. در سال 1319 به علت شیوع و تلفات بیماری مشمشه و برای مقابله با این بیماری آئین‌نامه مبارزه با بیماری مشمشه مورد تصویب هیئت وزیران قرا گرفت و به دکتر رضا رستگار واگذار شد. در سال 1323 موسسۀ سرم‌سازی رازی و دام‌پروری حیدرآباد (به علت تشکیل ادارۀ دام‌پروری) دانشکده دامپزشکی از ادارۀ دامپزشکی جدا شد. در سال 1316 ادارۀ دامپزشکی دارای 11 بخش فعالیتی در مراکز تهران، مازندران وگیلان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کرمانشاه و کردستان و لرستان، خوزستان، فارس، مکران، خراسان، گرگان و اصفهان بود. جدا شدن دانشکدۀ دامپزشکی از ادارۀ دامپزشکی در ابتدا به منظور اعتلای سطح علمی دانشگاه تهران بود، ولی بعداً به علت دوگانگی در مدیریت دانشکده که برنامۀ تحصیلات، امتحانات و امور علمی دانشکده را در اختیار دانشگاه تهران قرار داده بود و از نظر بودجه، مدیریت و تعیین استادان و کارکنان تحت نظر ادارۀ کل کشاورزی قرار داشت، این نابسامانی و آشفتگی در میان استادان و دانشجویان سرانجام در مهر ماه 1323 در کابینۀ آقای ساعد مراغه‌ای توسط هیئت دولت و با توجه به اهمیت حرفۀ دامپزشکی، الحاق دانشکدۀ دامپزشکی به دانشگاه تهران را تصویب کرد.

در سال 1324 آئین‌نامۀ بازرسی مواد خوراکی به تصویب هیئت وزیران رسید و مسئولیت‌های مهمی به عهدۀ دامپزشکی محول شد. تشکیل بنگاه امور دام درسال 1325 بنابر مصوبۀ هیئت دولت، بنگاه کل امور دام تشکیل شد که شامل دو ادارۀ کل دام‌پروری و دامپزشکی بود.

الف - ادارۀ کل دامپروری شامل قسمت‌های اصلاح نژاد دام، موسسۀ حیدرآباد و ادارۀ اصلاح مراتع است.

ب- ادارۀ کل دامپزشکی شامل بخش‌های بهداشت دام و محصولات دامی با پنج قسمت مبارزه با بیماری‌های دامی، امور فنی، قرنطینه، صدور گواهینامۀ بهداشتی و بازرسی مواد خوراکی است.

ادارۀ امور کشتارگاه شامل بهداشت کشتارگاه است و ساختمان ادارۀ بررسی‌های دامپزشکی شامل مطالعات بیماری‌ها، آمار، کتاب‌خانه و انتشارات است.

بنابراین تصویب‌نامه، اداره‌های دامپزشکی در استان‌ها و شهرستان‌ها به جز تهران جزء اداره‌‌های کشاورزی شد، یعنی اختیارات دامپزشکی سلب شد.

با این مصوبه ارتباط مستقیم واحدهای استانی با مرکز دچار اختلال و موجب آشفتگی و اعتراض شد و به همین علت در سال 1326 مجدداً اختیارات محدودی به دامپزشکی استان‌ها داده شد. بدین ترتیب که در هر ادارۀ کشاورزی دو معاونت ایجاد شد که یکی از آن‌ها مستقلاً و منحصراً برای دامپزشکی در نظر گرفته شد. معاون دامپزشکی، رئیس ادارۀ دامپزشکی نیز بود و امور فنی و مالی مربوطه در اختیار او قرار داشت. در سال 1328 بنابر تصویب‌نامه هیات وزیران، دولت ایران به عضویت دفتر بین‌المللی بیماری‌های واگیردار D.I.E)) در آمد. از آن به بعد، همه ساله در حوالی ار‌دیبهشت ماه، روسای دامپزشکی به عنوان نماینده و برخی از استادان به عنوان هیات نمایندگی ایران در پاریس در مقر این مجمع جهانی شرکت می‌کنند. نهایتاً در سال 1339 طی دستور وزیر کشاورزی کلیۀ ادارات دامپزشکی استان‌ها مستقل شده و تحت نظر مستقیم مدیرکل دامپزشکی کشور قرار گرفت.